Współczesne aparaty cyfrowe mogą pochwalić się bardzo szerokimi zakresami czułości matrycy. Nikogo obecnie nie dziwią wartości rzędu 12800, czy 25600 ISO, a rekordziści oferują czułości rzędu 409600 ISO. Bez obaw możemy zatem fotografować w ciemnym otoczeniu, wspomagani przez jasne obiektywy, systemy stabilizacji obrazu i lampy błyskowe.

Co jednak zrobić, gdy mamy za dużo otaczającego nas światła? Pamiętając trójkąt ekspozycji wiemy, że wystarczy wykonać którąś z poniższych czynności:

• ograniczyć czułość matrycy,
• przymknąć przysłonę (ustawić dużą wartość f/),
• skrócić czas naświetlania.

Z pozoru prosta sprawa. W praktyce jednak możemy natrafić na szereg ograniczeń ze strony naszego sprzętu.

Najczęściej spotykanymi bazowymi czułościami matryc są wartości od 100 do 200 ISO. Ciekawym wyjątkiem jest firma Leica, której sensor pracuje od 320 ISO. Kilka modeli pozwala naświetlać przy ISO 50. Jedynym modelem oferującym niższą czułość jest Nikon D810 (ISO 32 w trybie rozszerzonym).

----- R E K L A M A -----

PROMOCJA SONY - 50% RABATU NA OBIEKTYW!

Sony A7 III + 24-70/4 ZA FE OSS

10822 zł 9410 zł

Sony A7 IV + 24-70/4 FE ZA OSS

15122 zł 13710 zł

Sony A7 IV + 50/1.8 FE

13146 zł 12722 zł

Sony A7 III + 50/1.8 FE

8846 zł 8422 zł

Obiektywy do lustrzanek i bezlusterkowców możemy bez trudu przymykać do wartości f/16, czy f/22. Kompakty są jednak bardziej ograniczone w tej kwestii i zazwyczaj najmniejszy otwór względny to f/8 lub f/11.

Przymykanie przysłony niesie jednak za sobą określone konsekwencje. Po pierwsze, otwór względny wpływa bezpośrednio na rozkład głębi ostrości. O ile w fotografii krajobrazowej najczęściej zależy nam, by większość obiektów znajdujących się w kadrze zawierała się w niej, to w portrecie – zwłaszcza plenerowym – mamy odwrotną sytuację. Chcąc uzyskać miłe dla oka rozmycie tła, zwykle nie możemy sobie pozwolić na przymykanie przysłony.

Kolejnym aspektem, który warto wziąć pod uwagę, jest dyfrakcja. W skrócie mówiąc, zjawisko to generalnie pogarsza ostrość zdjęć, a jego intensywność rośnie wraz ze zmniejszaniem otworu względnego. Widać to bardzo wyraźnie w naszych testach aparatów, przy pomiarze zdolności rozdzielczej. Zazwyczaj, przy f/16 obserwujemy kilkudziesięcioprocentowy spadek MTF-ów w porównaniu np. do przysłony f/4. Poniższe wycinki pomogą zobrazować z jakim spadkiem ostrości mamy do czynienia w przypadku przykładowych zdjęć pędzelka.

Przysłona f/4	Przysłona f/22

Dochodzimy do ostatniej sprawy, czyli czasu naświetlania. Oczywistym jest, że chcąc ograniczyć ilość światła wpadającego przez obiektyw, musimy ten czas skrócić. Lustrzanki amatorskie oferują zazwyczaj najkrótszy czas rzędu 1/4000 s. Nieco trudniej mają użytkownicy kompaktu Fujifilm X100 (S/T), bowiem przy przysłonie f/2 migawka centralna pracuje z szybkością 1/1000 s. Nic zatem dziwnego, że producent wyposażył aparat we wbudowany filtr ND o sile 3 EV. Aparaty posiadające funkcję elektronicznej migawki pozwalają na ekspozycję nawet do 1/32000 s. Tyle tylko, że fotografując w ten sposób szybko przemieszczające się obiekty, na zdjęciach możemy dostrzec niekorzystny „efekt galaretki” (pionowe krawędzie odwzorowane są jako ukośne, a w skrajnych przypadkach mogą zostać poszarpane).

Ilustracja „efektu galaretki”

Z powyższych rozważań wynika jeden wniosek – jeśli nasz aparat nie pozwala uzyskać wymaganej ekspozycji, bądź warunki na to nie pozwalają, musimy posłużyć się dodatkowymi akcesoriami. W tym wypadku idealnie sprawdzą się filtry szare, które ograniczają ilość światła docierającego do obiektywu i tym samym pozwalają na wydłużenie czasu ekspozycji przy zastosowaniu tych samych ustawień przysłony i czułości.

W poniższej tabeli zgromadziliśmy oznaczenia kilku typów filtrów szarych wraz z informacją odnośnie korekty ekspozycji i przykładowe czasy naświetlania (dla równoważnej ekspozycji).

Filtr	Gęstość	Redukcja ekspozycji	Czas naświetlania
brak	0	0 EV	1/1000 s
ND2	0.3	1 EV	1/500 s
ND4	0.6	2 EV	1/250 s
ND8	0.9	3 EV	1/125 s
ND16	1.2	4 EV	1/60 s
ND32	1.5	5 EV	1/30 s
ND64	1.6	6 EV	1/15 s
ND100	2	6 2/3 EV	1/10 s
ND200	2.3	7 2/3 EV	1/5 s
ND500	2.7	9 EV	1/2 s
ND1000	3	10 EV	1 s

W ofercie firmy Hoya dostępne są trzy serie filtrów szarych. Oto one:

HMC ND z powłokami antyrefleksyjnymi HMC, chroniącymi przed niepożądanymi odblaskami

• NDx4 (w rozmiarach od 37 do 82 mm),
• NDx8 (w rozmiarach od 27 do 82 mm),
• NDx400 (w rozmiarach od 49 do 82 mm).

PRO1 Digital ND z wielowarstwowymi powłokami antyrefleksyjnymi typu DMC (Digital Multi-Coated) i niskoprofilową oprawką

• ND8, ND16 i ND32 (w rozmiarach od 52 do 82 mm)

PROND – najwyższa seria filtrów Hoya, których szkła pokryto nowatorską powłoką ACCU-ND

• ND2, ND4, ND8, ND16, ND32, ND64, ND100, ND200, ND500 i ND1000 (w rozmiarach od 49 do 82 mm).

Osobną kategorię stanowi filtr o zmiennej przepuszczalności (tzw. fader) Hoya Variable Density 3–400 (występujący w rozmiarach od 52 do 82 mm), którym zajmiemy się w dalszej części tego tekstu. Skoro wiemy już jakimi filtrami możemy dysponować, zastanówmy się do czego możemy ich użyć. Wspomnieliśmy już o fotografii portretowej, w której wykorzystujemy jasne obiektywy. Ilość światła dostępnego w słoneczny dzień może być zbyt duża, gdy fotografujemy aparatem z minimalną czułością 200 ISO i w pełni otwartym obiektywem (np. f/1.2). Gdy najkrótszy czas naświetlania okazuje się wciąż za długi i powoduje prześwietlenia, pozostaje nam jedynie wspomóc się filtrem szarym.

Podobna sytuacja może zaistnieć w małym, domowym studio przy świetle studyjnych lamp błyskowych. Tego typu flesze (zwłaszcza amatorskie) mają ograniczone możliwości regulacji energii błysku, co może spowodować konieczność przymknięcia przysłony do wyższej wartości niż początkowo planowaliśmy. W tej sytuacji dobrym pomysłem będzie nakręcenie na obiektyw filtra szarego o niewielkiej gęstości.

Jednak użyteczność filtrów szarych najbardziej docenimy w fotografii krajobrazu, gdy chcemy uzyskać np. efektowne rozmycie chmur na niebie. Taki zabieg z pewnością nada obrazowi dynamiczności i sprawi, że fotografia będzie przyciągać wzrok. Bardzo korzystny efekt uzyskamy także wydłużając czas naświetlania wykonując zdjęcia płynącej wody – wodospadów, górskich strumieni, czy morskich fal rozbijających się o brzeg. Atrakcyjność tego zabiegu polega głównie na tym, że uzyskujemy widok, który własnym wzrokiem postrzegamy zupełnie inaczej. W obu przypadkach będziemy jednak potrzebować dość mocnego filtra ND, jeśli planujemy fotografować w pogodny dzień. Płynąca woda przybierze na zdjęciu delikatną, aksamitną strukturę, gdy zastosujemy czas naświetlania z przedziału np. 1/4–2 sekund. Wszystko zależy oczywiście od naszej intencji i zamysłu, dlatego warto eksperymentować i próbować różnych ustawień.

Filtrami szarymi wspomagaliśmy się m.in. podczas Fotomisji na norweskich Lofotach. Wykorzystaliśmy mocny filtr Hoya PROND ND1000 (czyli przyciemniający o 10 EV), który pozwolił naświetlać od kilku do małych kilkudziesięciu sekund. Bez trudu uzyskaliśmy subtelny obraz wygładzonej wody.

Zdjęcie z filtrem Hoya PROND ND1000 (czas 25 s, przysłona f/16, ISO 100)

Zdjęcie z filtrem Hoya PROND ND1000 (czas 13 s, przysłona f/8, ISO 100)

Zdjęcie z filtrem Hoya PROND ND1000 (czas 25 s, przysłona f/11, ISO 100)

Zdjęcie z filtrem Hoya PROND ND1000 (czas 0.8 s, przysłona f/10, ISO 100)

Należy jednak pamiętać, aby skomponować kadr i ustawić ostrość przed założeniem filtra. Obraz w wizjerze czy na wyświetlaczu w trybie live-view będzie wówczas bardzo ciemny. Mamy nadzieję, że o konieczności użycia statywu nie trzeba nikomu przypominać.

Zdjęcie z filtrem Hoya PROND ND64 (czas 8 s, przysłona f/13, ISO 100)

Do wykonania powyższego zdjęcia użyliśmy nieco jaśniejszego filtra (o sile 6 EV), mianowicie Hoya PROND ND64.

Nie zawsze jednak będziemy potrzebować tak mocnych filtrów. Jeśli pozwalają na to warunki, a także nasz sprzęt, możemy wykorzystać np. model ND8. Mamy wówczas mniejsze ryzyko powstawania zafarbów na zdjęciach. Kolejne przykłady pokazują widoki sfotografowane na Islandii. W aparacie ustawiliśmy niską czułość ISO 32, a na obiektyw nakręcony był filtr Hoya HMC ND8.

Zdjęcie z filtrem Hoya HMC ND8 (czas 1 s, przysłona f/14, ISO 32)

Zdjęcie z filtrem Hoya HMC ND8 (czas 0.8 s, przysłona f/16, ISO 32)

Zdjęcie z filtrem Hoya HMC ND8 (czas 1/10 s, przysłona f/16, ISO 32)

Filtry ND8 (użyty poniżej), ND16 czy ND32 będą także całkiem użyteczne do fotografowania zaćmień Słońca, gdy znajduje się ono nisko nad horyzontem lub za chmurami o niewielkiej gęstości. Przejrzystość powietrza jest wówczas na tyle niska, że nie potrzebujemy mocnych filtrów.

Zdjęcie z filtrem Hoya HMC ND8 (czas 1/1000 s, przysłona f/11, ISO 100)

Zdjęcie zamieszczone niżej, także wykonaliśmy wykorzystując filtr Hoya HMC ND8. Przedstawia ono zielony promień zachodzącego Słońca. Zjawisko to jest związane z innym załamaniem światła słonecznego o różnej długości fali. Krótsze fale (zielone, niebieskie) załamują się mocniej, przez co w dobrych warunkach, ostatnie promienie zachodzącego Słońca mogą do nas „mrugnąć” na zielono.

Zdjęcie z filtrem Hoya HMC ND8 (czas 1/5000 s, przysłona f/8, ISO 100)

Filtr szary o zmiennej przepuszczalności

Specyficznym, a zarazem ciekawym instrumentem w ofercie firmy Hoya jest filtr o zmiennej przepuszczalności – Hoya Variable Density 3–400, tzw. fader. Tak naprawdę to nic innego, jak dwa odwrotnie zestawione ze sobą filtry polaryzacyjne. Zmieniając położenie jednego z nich, modyfikujemy stopień przepuszczalności światła przez układ. To bardzo wygodne rozwiązanie, pozwalające na płynną regulację współczynnika NDx w zakresie od x3 aż do x400. Filtr występuje w rozmiarach od 52 do 82 mm.

Filtr Hoya Variable Density 3–400 (z lewej) w położeniu MAX. Z prawej – Hoya GRADUATED ND10

Filtr Hoya Variable Density 3–400 (z lewej) w położeniu środkowym. Z prawej – Hoya GRADUATED ND10

Filtr Hoya Variable Density 3–400 (z lewej) w położeniu MIN. Z prawej – Hoya GRADUATED ND10

Zastosowania tego rodzaju filtrów nie różnią się specjalnie od tych wymienionych już w niniejszym tekście. Grupą, która może szczególnie docenić użyteczność fadera, będą filmowcy. Gdy zachodzi potrzeba ustawienia konkretnego czasu rejestracji (np. 1/50, czy 1/100 s), fader będzie wygodniejszym rozwiązaniem niż cała bateria filtrów ND.

Poniższy obraz złożyliśmy z wycinków zdjęć wykonanych z tymi samymi parametrami ekspozycji, ale z różnymi ustawieniami filtra. Fragment z lewej to pozycja MAX, z prawej MIN, a w środku ustawienia pośrednie.

Zdjęcia z filtrem Hoya Variable Density 3–400

Warto jednak pamiętać, że skrajnie ciemne ustawienie filtra (pozycja MIN) to miejsce, gdzie płaszczyzny polaryzacji obu filtrów polaryzacyjnych przecinają się pod kątem 90 stopni. W idealnej sytuacji nie powinny one wówczas przepuszczać światła, w praktyce jednak zaobserwujemy widoczny poniżej, niekorzystny efekt „krzyża”. Nie pozostaje nam zatem nic innego, jak korzystać z niższych ustawień.

Z podobnym problemem możemy się spotkać, gdy fotografujemy ultraszerokokątnym obiektywem. Jak wiadomo, stosowanie filtrów polaryzacyjnych nie jest wówczas zalecane bowiem efekt zjawiska polaryzacji będzie widoczny na fragmencie zdjęcia. W przypadku fadera rezultat może być jeszcze mniej korzystny ze względu na obecność de facto dwóch filtrów polaryzacyjnych.

Zdjęcie z filtrem Hoya Variable Density 3–400 (czas 1/6 s, przysłona f/5.6, ISO 200)

Do wykonania poniższego ujęcia wykorzystaliśmy filtr Hoya Variable Density 3–400 oraz GRADUATED ND10. Zastosowany czas naświetlania – 30 sekund – pozwolił uzyskać długie rozmyte smugi świateł samochodowych. Obraz prezentuje się ciekawiej niż kolejne zdjęcie, wykonane bez filtrów, naświetlane tylko 1 s. Mimo, że słońce już zaszło, światła wciąż było nieco za dużo. Teoretycznie, można było poczekać aż się bardziej ściemni, jednak w ten sposób stracilibyśmy przyjemny odcień nieba o zmierzchu.

Zdjęcie z filtrem Hoya Variable Density 3–400 oraz GRADUATED ND10 (czas 30 s, przysłona f/11, ISO 200)

Zdjęcie bez filtra (czas 1 s, przysłona f/11, ISO 200)